Không để lãng phí nguồn dược liệu quý hiếm vùng Tây Nguyên

Theo nhận định của các nhà nghiên cứu Viện Sinh thái và tài nguyên sinh vật, Viện Hàn lâm khoa học và Công nghệ Việt Nam, số lượng các loài cây thuốc có ở Tây Nguyên có thể lên tới 1.500 loài.

Qua điều tra, nghiên cứu và tổng hợp các tài liệu tại Tây Nguyên, nhóm các tác giả Bùi Văn Thanh, Nguyễn Thế Cường, Nguyễn Thị Vân Anh, Nguyễn Văn Sinh thuộc Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cho biết đã ghi nhận được 4782 loài thuộc 1458 chi và 257 họ thực vật trong các ngành thực vật bậc cao có mạch...

Đây là tiềm năng về cây thuốc rất lớn để phát triển dược liệu ở Việt Nam. Tuy nhiên để khai thác được nguồn tài nguyên quý giá này cần phải có chiến lược bảo tồn và phát triển hiệu quả. Vùng Tây Nguyên có đặc điểm thổ nhưỡng đất đỏ bazan, chủ yếu ở độ cao khoảng 500-600m so với mặt biển. Bên cạnh đó, cũng có một số vùng có độ cao đến 2.000 m với khí hậu đặc trưng Á nhiệt đới. Tây Nguyên còn là vùng có tiềm năng về cây dược liệu do khí hậu ôn hòa và các tiểu vùng khí hậu đa dạng nên có thể thích hợp với khá nhiều loại cây dược liệu khác nhau.

Rừng thôngẢnh: Viện Khoa học Lâm nghiệp Nam Trung Bộ và Tây Nguyên.

Đa dạng nguồn dược liệu

Cùng với điểu kiện tự nhiên tạo sự phong phú về thành phần thực vật thì trong quá trình phát triển lâu dài, nét văn hóa và tập quán của đồng bào các dân tộc vùng Tây Nguyên đã từng bước hình thành, tích lũy, chọn lọc và học hỏi các tri thức, kinh nghiệm sử dụng tài nguyên thiên nhiên nói chung và tài nguyên cây thuốc nói riêng.

Với nguồn tài nguyên đa dạng và phong phú, kết hợp với sự đa dạng về dân tộc, văn hóa, tri thức truyền thống..., khu vực Tây Nguyên không chỉ đa dạng về nguồn tài nguyên cây thuốc mà còn phong phú về tri thức, kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của cộng đồng các dân tộc.

Các kết quả điều tra, khảo sát thực vật học đã ghi nhận hơn 60 loài mới bổ sung cho danh lục cây thuốc của Tây Nguyên. Trong số đó có 1 loài được ghi nhận trong Sách Đỏ Việt Nam (2007) ở mức độ rất nguy cấp (CR), đó là loài Smilax petelotii T. Koyama. Kết quả điều tra cũng ghi nhận có 167 loài cây thuốc quý, hiếm, ưu tiên bảo vệ, trong đó có 88 loài trong Sách Đỏ Việt Nam (2007), 53 loài có tên trong Nghị định 06/2019/NĐ-CP.

Sự đa dạng thực vật nói chung và cây thuốc nói riêng tập trung chủ yếu ở các khu vực còn rừng, trong đó đặc biệt là các Vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên.

Kết quả điều tra của các đề tài giai đoạn 2011-2019 bước đầu ghi nhận khoảng 450 bài thuốc và 800-1000 loài cây thuốc được sử dụng trong cộng đồng các dân tộc tại khu vực Tây Nguyên để chăm sóc sức khỏe. Một số nhóm bệnh có nhiều cây thuốc được sử dụng là: các bệnh liên quan đến hệ vận động (cơ, xương, khớp), tiêu hóa, ngoài da, các bệnh của phụ nữ… Đây đều là các bệnh hay gặp đối với người dân lao động nông nghiệp, điều kiện đi lại, môi trường sinh sống còn nhiều khó khăn

Kết quả điều tra cũng cho thấy, các dân tộc có số lượng dân cư lớn vẫn đang là các dân tộc khai thác và sử dụng số lượng loài cây thuốc lớn theo kinh nghiệm truyền thống. Ngược lại, các dân tộc sử dụng số lượng loài cây thuốc thấp thường là các dân tộc có dân số thấp hoặc có vùng cư trú hẹp. Các cộng đồng cư dân bản địa chỉ khai thác và sử dụng một tỷ lệ nhất định thành phần các loài cây thuốc thực tế có ở khu vực cư trú.

Trồng và chăm sóc Sâm Ngọc Linh dưới tán rừng. Ảnh: Bảo tồn dược liệu

Bảo tồn nguồn dược liệu và tri thức y học dân gian khỏi sự mai một

Cuộc sống hiện đại đã làm thay đổi không ít đến truyền thống, đến tập tục của người dân bản địa. Tri thức truyền thống ngày càng bị mai một do nguồn tài nguyên thiên nhiên giảm dần, những người già mất đi và thế hệ trẻ lại có nhiều lựa chọn mới trong sinh kế. Do đó, cần có một dự án quy mô lớn để thu thập, lưu giữ tri thức truyền thống nói chung và tri thức trong sử dụng cây thuốc nói riêng tại khu vực Tây Nguyên.

Nhóm tác giả nghiên cứu thuộc Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam cho biết kết  quả điều tra, đánh giá khu vực Tây Nguyên có mức độ đa dạng về nguồn tài nguyên cây thuốc cao, có nhiều loài quý, hiếm, có giá trị cao về khoa học và kinh tế. Tuy nhiên, hiện nay đa số các loài cây thuốc được khai thác từ tự nhiên, thiếu sự quản lý, giám sát. Bên cạnh đó, sự suy giảm đa dạng sinh học nói chung cũng chính là tác nhân gây suy giảm nguồn tài nguyên cây thuốc.

Cây đảng sâm.

Các nhà nghiên cứu đã đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc, góp phần chăm sóc sức khỏe cũng như phát triển kinh tế - xã hội khu vực Tây Nguyên như điều tra, đánh giá toàn diện về nguồn tài nguyên cây thuốc tại khu vực Tây Nguyên, bao gồm cả điều tra đa dạng thành phần loài, hiện trạng phân bố, trữ lượng; hiện trạng khai thác, sử dụng; đánh giá nhu cầu thị trường trong và ngoài nước có liên quan đến dược liệu tại Tây Nguyên; đánh giá về điều kiện và năng lực sản xuất dược liệu của các tổ chức và cá nhân trên địa bàn.

Quy hoạch và xây dựng các khu vực trồng, chế biến dược liệu đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn dược liệu trong nước và quốc tế, từng bước nâng cao giá trị mang lại từ dược liệu. Lựa chọn các loài cây thuốc và mô hình để phát triển nhằm đảm bảo hài hòa giữa bảo tồn nguồn gen và phát triển kinh tế - xã hội. 

Một số loài cây thuốc quý hiếm, có giá trị cao có thể đưa vào nhân trồng với quy mô lớn như sâm Ngọc Linh, đảng sâm, thông đỏ, giảo cổ lam, các loài bình vôi, hoàng đằng, bí kỳ nam, trầm hương, sâm cau, lan kim tuyến… hoặc một số loài có nhu cầu thị trường lớn như nghệ, đinh lăng, diệp hạ châu, chè dây, actiso… Nâng cao hàm lượng khoa học, công nghệ trong các sản phẩm dược liệu, hạn chế việc buôn bán, xuất khẩu dược liệu thô...

Thông đỏ - một loại dược liệu quý.

Nghiên cứu di thực và thuần hóa đối với một số loài cây thuốc quý hiếm, có phân bố tự nhiên hẹp, có yêu cầu khắt khe về môi trường sống như sâm Ngọc Linh, lan kim tuyến… Từng bước đưa các loài này ra môi trường nhân trồng mới, hạn chế các tác động tiêu cực đến vùng phân bố tự nhiên.

Bảo tồn, phát triển tri thức truyền thống gắn liền với phát triển du lịch, việc kết hợp tốt giữa bảo tồn đa dạng sinh học nói chung, bảo tồn cây thuốc nói riêng cũng như bảo tồn tri thức bản địa gắn liền với các hoạt động du lịch sẽ làm tăng thêm lực hút đối với du khách.