Khoảng 10–20% người mắc gan nhiễm mỡ có thể trạng gầy

Nhiều người có chỉ số BMI bình thường, thậm chí là “mình hạc xương mai”, vẫn không tránh khỏi gan nhiễm mỡ. Sự chủ quan trong sàng lọc có thể dẫn đến những biến chứng âm thầm nhưng nguy hiểm như xơ gan hay ung thư gan.

Theo bác sĩ chuyên khoa II Lâm Nguyễn Thùy An, Bệnh viện Đại học Y Dược TP Hồ Chí Minh, gan nhiễm mỡ, hay bệnh gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD), là tình trạng tích tụ mỡ trong gan không liên quan đến việc sử dụng rượu bia. Trước đây, bệnh thường được xem là “đặc trưng” của nhóm người béo phì, mắc đái tháo đường típ 2 hoặc hội chứng chuyển hóa. Tuy nhiên, thực hành lâm sàng cho thấy quan niệm này chưa đầy đủ.

Không chỉ người béo phì, 10-20% người gầy cũng đối mặt với nguy cơ gan nhiễm mỡ. Ảnh minh họa

Người gầy vẫn có nguy cơ mắc gan nhiễm mỡ

Trong quá trình thăm khám, bác sĩ Thùy An ghi nhận không ít trường hợp người bệnh có cân nặng bình thường, thậm chí BMI chỉ khoảng 18–19, nhưng men gan tăng hoặc siêu âm phát hiện gan nhiễm mỡ. Điểm chung ở nhóm này thường là có tiền sử gia đình mắc bệnh gan, đái tháo đường hoặc rối loạn chuyển hóa; lối sống ít vận động, hiếm khi tập thể dục dù thể trạng gầy.

Bên cạnh đó, chế độ ăn uống mất cân đối cũng là yếu tố đáng lưu ý. Nhiều người tiêu thụ quá nhiều đường và tinh bột tinh chế, như trà sữa, đồ ngọt, gạo trắng, trong khi lại thiếu protein. Một số trường hợp có rối loạn mỡ máu hoặc đề kháng insulin nhưng chưa được phát hiện. Stress kéo dài, thiếu ngủ và thói quen ăn uống thất thường cũng góp phần làm gia tăng nguy cơ gan nhiễm mỡ.

Các nghiên cứu cho thấy, “gan nhiễm mỡ ở người gầy” không phải là hiện tượng hiếm gặp. Khoảng 10 - 20% bệnh nhân gan nhiễm mỡ có BMI hoàn toàn bình thường. Đặc biệt tại các quốc gia châu Á, trong đó có Việt Nam, nguy cơ này càng rõ nét do cơ địa dễ tích mỡ nội tạng, khung xương nhỏ khiến BMI không phản ánh đầy đủ nguy cơ chuyển hóa, cùng với yếu tố di truyền đặc thù. Điều này lý giải vì sao nhiều người gầy vẫn đối mặt với các biến chứng gan nghiêm trọng nếu không được phát hiện sớm.

Vì sao người có cân nặng bình thường vẫn bị gan nhiễm mỡ?

Một trong những cơ chế quan trọng là sự tích tụ mỡ nội tạng, loại mỡ bao quanh gan, mạch máu và ruột. Không giống mỡ dưới da, mỡ nội tạng có khả năng gây rối loạn chuyển hóa mạnh, kể cả ở người có vóc dáng gầy.

Trong điều kiện bình thường, gan chuyển hóa đường để tạo năng lượng. Khi cơ thể thiếu hụt năng lượng do ăn uống không đầy đủ hoặc giảm cân quá mức, gan buộc phải huy động mỡ làm nguồn thay thế. Quá trình này kéo dài sẽ khiến mỡ tích tụ trong gan và hình thành bệnh.

Yếu tố di truyền cũng đóng vai trò quan trọng. Một số người mang các gene khiến chuyển hóa lipid bị rối loạn, làm tăng nguy cơ gan nhiễm mỡ. Ngoài ra, tình trạng đái tháo đường và đề kháng insulin, dù chưa biểu hiện bằng thừa cân, vẫn có thể khiến gan dễ tích mỡ khi đường huyết tăng cao.

Chế độ ăn nhiều chất béo bão hòa, đường, thực phẩm chế biến sẵn có thể gây gan nhiễm mỡ mà không nhất thiết làm tăng cân rõ rệt. Ngược lại, ăn chay thiếu khoa học hoặc kiêng khem quá mức cũng khiến cơ thể thiếu dưỡng chất, phá vỡ cân bằng chuyển hóa lipid. Lối sống ít vận động ở người gầy cũng góp phần làm rối loạn chuyển hóa chất béo.

Ngoài ra, một số loại thuốc như corticosteroid, tamoxifen hoặc dẫn xuất amiodarone có thể làm tăng tích tụ mỡ trong gan. Hút thuốc lá, sử dụng rượu bia thường xuyên, dù không béo, vẫn gây tổn thương gan và thúc đẩy quá trình nhiễm mỡ.

Phân biệt các dạng gan nhiễm mỡ

Gan nhiễm mỡ thường diễn tiến âm thầm ở giai đoạn đầu. Người bệnh có thể chỉ cảm thấy mệt mỏi kéo dài hoặc nặng tức vùng hạ sườn phải. Xét nghiệm máu có thể ghi nhận men gan tăng; siêu âm, chụp CT hoặc sinh thiết gan giúp phát hiện mỡ tích tụ.

Trong thực hành lâm sàng, gan nhiễm mỡ do béo phì được xếp vào nhóm MASLD (Metabolic dysfunction - associated steatotic liver disease), thường gặp ở người thừa cân, béo phì, vòng bụng lớn, khởi phát sau 30 - 40 tuổi hoặc ở trẻ béo phì. Nhóm này hay kèm theo đái tháo đường típ 2, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu kiểu chuyển hóa; men gan tăng nhẹ đến vừa, gan có thể to nhẹ, lách thường bình thường.

Ngược lại, gan nhiễm mỡ do rối loạn chuyển hóa hoặc bệnh di truyền hiếm gặp (IEM) thường xuất hiện ở người gầy hoặc BMI bình thường, khởi phát sớm ở trẻ em, thanh thiếu niên hoặc người trẻ. Các trường hợp này có thể có tiền sử gia đình mắc bệnh gan sớm, rối loạn lipid máu “không điển hình”, men gan tăng rất cao, thậm chí kèm ứ mật, suy gan sớm; gan và lách to, có thể xuất hiện bụng báng. Biểu hiện ngoài gan có thể liên quan đến thần kinh, cơ, tiêu hóa, phổi hoặc mắt, tùy từng bệnh lý di truyền.

Tầm soát và phòng ngừa gan nhiễm mỡ ở người gầy

Do không tự xem mình thuộc nhóm nguy cơ, nhiều người gầy không chủ động đi khám. Khi phát hiện, bệnh có thể đã tiến triển thành viêm gan nhiễm mỡ không do rượu (NASH), dẫn tới xơ gan, suy gan hoặc ung thư gan. Một số nghiên cứu cho thấy tỷ lệ biến chứng nặng ở nhóm người gầy thậm chí tương đương hoặc cao hơn nhóm người béo.

Vì vậy, bác sĩ Thùy An khuyến cáo, dù vóc dáng gầy hay không, mỗi người đều cần chú trọng bảo vệ gan bằng lối sống lành mạnh: duy trì chế độ ăn giàu rau xanh, các loại đậu, cá, ngũ cốc nguyên hạt và protein; hạn chế đường, nước ngọt, trà sữa, thực phẩm chế biến sẵn, đồ chiên rán, mỡ động vật và đồ uống có cồn.

Người trưởng thành nên vận động ít nhất 30 phút mỗi ngày, không nghỉ quá hai ngày liên tiếp, với tổng thời gian khoảng 150 phút mỗi tuần. Những người có đái tháo đường, rối loạn lipid máu hoặc tăng huyết áp cần kiểm soát chặt chẽ theo hướng dẫn y tế, đồng thời theo dõi định kỳ men gan, mỡ máu và siêu âm bụng ít nhất một lần mỗi năm. Không hút thuốc lá, hạn chế rượu bia và thận trọng khi sử dụng các thuốc có nguy cơ gây hại cho gan.

Gan nhiễm mỡ không chỉ là bệnh của người thừa cân. Ở người gầy, nếu tồn tại rối loạn chuyển hóa hoặc lối sống thiếu lành mạnh, nguy cơ mắc bệnh vẫn ở mức cao. Nhận diện sớm và điều chỉnh kịp thời sẽ giúp phòng ngừa biến chứng và bảo vệ sức khỏe gan một cách hiệu quả.